خوشنویسی یكی از هنرهای مورد توجه مردم استان زنجان در گذر زمان بوده و نبض این هنر همواره در دل زنجان تپیده است. از این سرزمین هنرمندان بسیار نام‌آور و شایسته‌ای به جهان خیال‌انگیز خوشنویسی عرضه گردیده است كه در تارك این هنر، چون ماه تابان می‌درخشند. بسیاری از هنرمندان خوشنویس، در این آب و خاك زیسته و قلم بر كاغذ نهاده‌اند و برخی دیگر در فضایی مناسب‌تر از زنجان و شهرهای تابعه با مهاجرت به دیگر شهرهای كشور و برون‌مرز ایران هنرنمایی كرده، نام این خطه و ایران زمین را در كشورهای اسلامی به ویژه در عراق و شام پرآوازه كرده‌اند، از جمله این بزرگان می‌توان به احمد نجفی زنجانی و احمد سهروردی اشاره كرد. در این مقاله گذرا به احمد سهروردی اشاره خواهد شد.
احمد سهروردی خوشنویس برجسته دوره ایلخانی و یكی از شش نفرهنرآموز و هنرآموخته مكتب مستعصمی است، خود در تاریخ سترگ هنر خوشنویسی ایران و جهان اسلام جایگاه ویژه داشته و به یاقوت ثانی شهره می‌باشد، در مورد محل ولادت این خوشنویس ارزنده اختلاف نظر وجود دارد، برخی زادگاه او را بغداد ذكر كرده‌اند، و شماری دیگر شهر سهرورد را.� مرحوم مهدی بیانی در كتاب احوال و آثار خوشنویسان آورده است.
«احمد سهروردی از شاگردان یاقوت مستعصمی و ملقب به شیخ‌زاده مولدش بغداد بوده و كتابت بسیاری از كتیبه‌های بغداد را به وی نسبت داده‌اند.»
آن كه از میان اصحاب سته... در شیوه محقق سرآمد اقران و اعصار گردیده، همان است كه از او به شیخ‌زاده احمدابن‌السهروردی و به اختصار احمد سهروردی یاد می‌گردد، مسقط‌الراس و مولدش را بغداد نوشته‌اند. «همچنانكه سهروردی در آثارش تصریح می‌نماید، خانواده وی منسوب به سهرورد (حوالی زنجان فعلی) بوده و اصالتا ایرانی و به احتمال پیرو مذهب تشیع بوده است، او در برخی از امضاهایش نام پدر و اجداد خویش را چنین نوشته است: «احمدبن یحیی‌بن محمدسهروردی» این هنرمند در پشت صفحه آخر كتاب نهج‌البلاغه كه به شیوه ثلث و نسخ در غایت هنرمندی نوشته است، آورده «هذا كتاب نهج‌البلاغه‌الیاقوت‌الثانی شیخ‌زاده‌السهروردی‌كان...» از این نوشته برمی‌آید سهروردی ایرانی است كه خود را شیخ‌زاده می‌نامد و از طرفی او را فرزند شیخ شهاب‌الدین سهروردی عارف شهید مكتب اشراق نیز دانسته‌اند، سهروردی حدود سال 654� هجری قمری ولادت یافته و پس از سال 728 و احتمالا 741 هجری قمری درگذشته و وفات یافته و در شهر بغداد مدفون شده است. او از شهر سهرورد استان زنجان برخاسته و برای بهره‌مندی از وجود هنرمندان نامی هنر خوشنویسی چون جمال‌الدین یاقوت مستعصمی و دیگران به بغداد سفر كرده و آنجا ماندگار شده است، شاید هجرت به بغداد به دلیل ناهمگون یا نامناسب بودن وضعیت اقتصادی و معیشتی ایران و خطه احمد سهروردی شاگرد یاقوت مستعصمی است و از دیگر شاگردان وی چون ارغون بن عبداله كابلی- یوسف شاه مشهدی مبارك شاه بن قطب ملقب به زرین قلم سیدحیدر گنده‌نویس (جلی‌نویس) و نصراله طبیب ملقب به صدر عراقی كه به اصحاب سته معروف می‌باشند سرآمد بود. تنها شاگرد یاقوتی است كه این افتخار و اجازه را داشته پائین دست آثار خود اسم استاد را كنار نام خود رقم زند. او به شیوایی خط یاقوت نوشته و قلم بر كاغذ نهاده و مركب نشانده است و كاری كرده است كه آثار بجا مانده از او را بسیار مشكل توانسته‌اند، از آثار یاقوت شناسایی كنند. در نوشتن خطوط متداول آن دوران كه به خطوط یا اقلام سته یا اصول معروف بوده است و شال شیوه‌‌های ثلث محقق ریحان توقیع و رقاع می‌شد ماهر بوده و نسخ را به استادی تمام می‌نوشته و معروف است كه وی این خط را زیباتر از یاقوت می‌نوشته و خود یاقوت به برتری سهروردی در كتابت قلم نسخ اشاره كرده است. در نوشتن خط محقق كه به ابن مقله و زیر بیضاوی آن را از خط كوفی استخراج كرده و خود اولین كاتب این خط بود سهروردی بعد از یاقوت پنجمین استاد این شیوه زیبای خط بود. و در تحریر خط رقاع در مرتبت ششمی استادی قرار داشته است.
آثار سهروردی
شیخ‌زاده- احمد سهروردی- كه تبارش به سهروردی زنجان می‌رسد ظاهرا در آن هنگام كه هجرت ششصد و پنجاه و شش بود در بغداد می‌زیست و از ایلغار مغولان و كشتار دارالاسلام جان بدر برد و سالیان دراز در بین‌النهرین و آذربایجان زیست و در استنتاج و استكتاب قرآن كریم به خلق آثاری به شیوه محقق جلی دست یازید كه برخی از قطعات و جزوات آن دوره اینك زینت‌بخش موزه‌ها و مجموعه‌های معتبر هنر اسلامی است. برای شناسایی آثار سهروردی كه هفتصد سال از زمان زندگانی این هنرمند شهیر می‌گذرد باید غبار هفت قرن را زدود تا به تعدادی از آثارش دست یافت همانطوریكه اشاره رفت بسیاری از دست نوشته‌های استاد طی قرون گذشته و گذر زمانی و تخریب آگاهانه كه ناشی از حسادت و بخل بوده از بین رفته است ما امروز می‌توانیم به برخی از آثار شناخته شده و موجود وی اشاره كنیم. آثاری كه از سهروردی موجود است شامل كتابت كلام‌ا...مجید، نهج‌البلاغه، كتب ادعیه، كتب دیگر و برخی قطعات و مرقعات است كه اشاره به همه آنها ممكن نیست.
كتابت كتاب الهی و خوشنویسی و كتاب‌آرائی قرآن كریم دست‌مایه هنرمندان متقدم بوده است مثلا كتابت بیش از هفتصد نسخه قرآن را به ابن‌ بواب نسبت می‌دهند و می‌گویند یاقوت مستعصمی بیش از یك هزار نسخه قرآن نوشته است این سنت حسنه می‌رساند كه هنرمندان درجهت و راستای تحریر قرآن و وقف آن به مساجد، كتابخانه‌ها، مدارس علمی در راه اشاعه فرهنگ قرآنی گام می‌زده‌اند. احمد سهروردی نیز از آن دوران و از این آبشخور آب خورده است. در برخی از منابع حدود سی و سه نسخه كتابت قرآن را به سهروردی نسبت داده‌اند. از مهمترین آثار به جا مانده سهروردی می‌توان به آثار زیر اشارت كرد:
«قرآن سلطانی كوچك مذهب جلد ضربی ممتاز. نسخ نیم دانگ جلی خوش یاقوتی و ثلث دو دانگ جلی عالی رقم سال 718 كه در موزه اسلامی كشور تركیه نگهداری می‌گردد.
قرآن «چهار جز و در چهار جلد رحلی كوك جلد تیماج عنابی ضربی لولادار صفحه اول هر جز قرآنی تمام مذهب مرصع ممتاز ثلث جلی عالی با رقم ... احمدبن السهروردی سال 706 كه در موزه ایران باستان موجود است.
- نهج‌البلاغه با كتابت نسخ عالی و ثلث دو دانگ جلی عالی سال 728 در كتابخانه كاخ گلستان نگهداری می‌شود.
- بیست و هفت صفحه از مرقع سلطان حسین میرزا شاه طهماسب به خط ریحان و ثلث سه دانگ جلی ممتاز و نسخ كتابت یاقوتی عالی و توقیع و رقاع دو دانگ عالی با رقم «كتیبه الفقیرانی الی الله تعالی احمدبن السهروردی جائرالله علی نعمه».
- یك صفحه از مرقع مالك ریحان سه دانگ جلی ممتاز با رقم «كتیبه الفقیرالی رحمته الله عز و جل احمدالسهروردی فی ذی‌الحجه» در موزه توپ قاپوری تركیه.
- سه صفحه از رقع با یقرا- طهماسب به خط توقیع دو دانگ عالی با رقم كتیبه البعد الفقیر المستغفر من ذنبه الراجی رقمه ربه احمدبن السهروردی فی اواخر ذیقعده الحرام من سنته عشر و سبع مائه جائرالله 710 در موزه توپ قاپوری تركیه.
- چهار صفحه از مرقع با یقرا- طهماسب به خط ثلث چهار دانگ جلی ممتاز و نسخ كتابت عالی و توقیع نیم دانگ عالی با رقم كتیبته النصرالی الله تعالی احمدبن السهروردی... در موزه توپ قاپوری تركیه.
از نظر كتاب‌آرایی پاره‌ای از آثار این خوشنویس از جمله مجلدات سی جزء قرآن رحلی توسط محمدابن‌ایبك هنرمند نام‌آور بزرگ عصر مذهب و تزیین شده است، این هنرمند چیره‌دست با وسواس و دقت بیشتری در امر صفحه‌آرایی كار كرده و در طراحی سرلوح‌های سوره‌ها كه به خط كوفی نوشته شده ترنج‌های سر سوره‌ها حواشی صفحات نشانه‌های محاسباتی آیات و علایم وقف حزب، جزء و پایانی و... هنری ماندگار از خود بر جای گذاشته است.
متاسفانه قسمت اعظم آثار این هنرمندان چیره‌دست در طول تاریخ همانطوریكه اشارت رفت از بین رفته به ویژه به دنبال تاراج و یغمای ربع رشیدی در تبریز در پی قتل خواجه رشیدالدین فضل‌الله و فرزندش غیاث‌الدین كه هر دو هنر و هنرمند را ارج می‌نهادند از بین رفت. این هنرمند خوشنویس بطوریكه نوشته‌اند در علوم اسلامی متداول عصر خود نیز دستی داشته و موسیقی را از صفی‌الدین ارموی فرا گرفته بود. سهروردی كه یكی از خوشنویسان بزرگ جهان اسلام است و پس از یاقوت مستعصمی جهان هنر خوشنویسی چشم به دیدار او گشوده و هنوز به لقای او می‌اندیشد، صد افسوس در این دوران بسیار گمنام مانده و شهره آوازه‌اش فقط در ویترین موزه‌ها، سطور كتب خوشنویسی كتیبه‌ها و فرهنگ‌نامه‌ها جا مانده است. جا دارد متولین امور به ویژه انجمن خوشنویسان ایران گامی در خور این بزرگ مرد هنر بردارد و او را به جهان هنر امروزین معرفی نماید. به ویژه اینكه او شیوه نگارش خطوط محقق و ریحان را به حد كمال خود رساند. در نوشتن كتاب سرآمد جهان اسلام نهج‌البلاغه كه در آن روزگار كاتبان و نساخ كمتر به خوشنویسی آن كتاب ارزنده روی خوش نشان می‌دادند از نظر شیوه نگارشی و هنرنمایی كتابت از همه هنرمندان گوی سبقت ربود. كاری ماندگار و بدیع عرضه و افتخاری جاودانه كسب نمود. راهش پررهرو، روحش از فیض مولا (ع) برخوردار باد.
منبع: پايگاه اطلاع رساني حوزه هنري استان زنجان