برخلاف آنچه برخی هنرشناسان می‌پندارند نقاشیخط هنری مختص ایران نیست. پیش از این‌كه هنر نقاشیخط وارد سرزمین ایران شود در بسیاری نقاط دنیا متداول بوده است.
خط و نقاشی هر دو از نخستین نشانه‌ها و واكنش‌های بشرند و حتی در زمان انسان‌های اولیه و غارنشین نیز نشانه‌‌هایی از خط و نقاشی به روی دیوار غارها به یادگار گذاشته شده است.خط و نقاشی هركدام به صورت مجزا و تفكیك شده از بنیادی‌ترین هنرهاست و از فطرت پاك انسانی و ناخودآگاه انسان سرچشمه می‌گیرد و به بیرون می‌تراود.بسیاری از اساتید مجرب و پیشكسوت دنیا معتقدند هنر نقاشی و خط نیاز به آموزش ندارد و در فطرت انسان به صورت بالقوه نهفته است و فقط تبدیل و بالفعل شدن را می‌طلبد. بعضی استادان بزرگ نقاشی بر این اعتقادند نهایت استادی یك هنرمند زمانی است كه به خلوص و پاكی كودكی‌هایش نقاشی كند.
ریشه‌های نقاشیخط در فرهنگ ایرانی
ایران كشوری صاحب تاریخ غنی در هنر نقاشی نیست، دنیا بسیار قبل از ما تجربه كرد كه می‌توان از حروف و خط به عنوان یك دستمایه های تصویری كنار نقش و رنگ در تابلوهای نقاشی استفاده كرد و می‌توان از خط به عنوان یكی از نگارهای تصویری هنر نقاشی بهره گرفت.
ورود خط به بوم‌های نقاشی علاوه بر فرم تازه می‌توانست بومیت هنرمند نقاش را به رخ مخاطب بكشد و بیننده با تماشای اثر به سرزمین مادری هنرمند ارجاع داده شود.
خوشنویسی یكی از هنرهای كهن با ریشه باستانی ایران است. بعد از ورود اسلام به ایران ‌زمین دین اسلام راهی یافت تا با خوشنویسی ایرانی به تبلیغ خود بپردازد و خط خوش ایرانیان مبلغ بسیار خوبی برای دین اسلام به شمار می‌رفت. حدود 60 سالی است كه نقاشی ما دوره نوین خود را آغاز كرده و در این حوزه پا به عرصه‌های تازه‌ای نهاده است. پس از گذران حدود 15 سال از موج نوی نقاشی یعنی در دهه 1340 تا 1350 نسلی از هنرمندان ظهور كردند كه بعد‌ها به هنرمندان سقاخانه‌ای معروف شدند. استفاده از نشانه‌های مذهبی و عناصر نهفته در فرهنگ شیعه كه مشهورترین آنها نمادهای عاشورا بود وجه مشترك میان هنرمندان سقاخانه بود. هنرمندان این نسل در خلق آثارشان از زوایای زیبایی‌شناسی حروف فارسی انحناهای رقصان و خوش‌الحان (ح)، كشیدگی (ب)، قوس زیبای (ی) و قامت بلند (الف) بسیار هنرمندانه بهره بردند. هنرمندانی نظیر حسین زنده‌رودی، رضا مافی و فرامرز پیلارام خط را به عنوان یك دستمایه و نشانه بصری وارد تابلوهای خود كردند. برای دسته‌ای از هنرمندان سقاخانه‌ای خط تنها یك عنصر بصری بود و به مفاهیم نهفته در پس كلمات چندان توجهی نداشتند. نصرت‌الله افجه‌ای استاد پیشكسوت نقاشیخط درباره نسل هنرمندان سقاخانه‌ای چنین می‌گوید: «حسین زنده‌رودی اصلا خوشنویس نیست و خط در آثار او یك المان تصویری محض است. پیلارام خطاط بود اما چندان خوشنویس برتری نبود اما زنده‌یاد رضا مافی خوشنویس مجربی بود و حتی در نقاشیخط‌های او نستعلیق زیبایی به چشم می‌خورد.» بعد‌ها هنرمندان دیگر تغییر شكل‌هایی در حروف به وجود آوردند كه به‌طور كلی رابطه فرم و محتوا را از هم گسست و خط در آثار آنها به مجموعه‌ای از حركت حروف در بطن سطوح رنگی تبدیل گردید.
در عین حال بسیاری از هنرمندان و منتقدان هنری براین نكته اتفاق نظر دارند كه نقاشیخط ایرانی پیشینه طولانی تری دارد و خیلی از هنرمندان ناآگاهانه و بدون علم و آگاهی از عصر صفویه و سیاه‌مشق‌های خوشنویسی آن دوران به خلق آثاری به این شیوه می پرداختند: سیاه‌مشق‌هایی كه هنرمند به زیبایی‌شناسی فرم خط و كمپوزیسیون آنها دقت‌نظر داشت. حتی پیدایش هنر نقاشی در دوره قاجار هم با آثار رئالیستی همراه بود و این پیشینه تاریخی دورنمای نقاشیخط را از دوره سقاخانه به تصویر می‌كشد.
نقاشیخط شكل خلاقانه‌ای از خوشنویسی است نوآوری‌ای كه به مدد رنگ و دفورماسیون حروف تحقق می‌یابد. خلاقیتی كه با فاصله گرفتن از الزام ادبی همیشگی خوشنویسی به سوی افق تازه تركیب شده و مفهوم از قالب‌های معین به بیرون جهیده و با حذف و تغییر بسیاری از قراردادهای الزام‌آور قدیمی توانسته روح اصلی و همیشگی خود را زنده و نورانی نگاه دارد و حرفی تازه برای جهانی تازه داشته باشد.
نقاشیخط پس از انقلاب با اقبال زیادی از سوی هنرمندان و جوانان مواجه شد و موج عمده جوانان به هنر نقاشیخط روی آوردند و حتی در آثار انتزاعی و اكسپرسیونیست هم نشانه‌ها،دستمایه ها و فرم‌های خط فارسی نمایان شد.
در چند سال اخیر كه آثار نقاشان ایرانی پا به پای هنرمندان غربی در حراج‌های بین‌المللی با اقبالی تازه روبه‌رو شده است، استقبال بی‌شائبه از آثار نقاشیخط هنرمندان ایرانی، جامعه تجسمی را بر آن داشت كه حضور خط فارسی در تابلوهای نقاشی بستر مناسبی است كه هنرمندان از خوشنویسی به عنوان یك شناسه هویتی در خلق آثارشان بهره ببرند و این هنر نیاز به شناخت بایسته و وسیع دارد و تنها كسانی باید به این عرصه پای بگذارند كه كنه و روح خوشنویسی را با ممارست و تمرین دریافته‌اند و آن را با نگاهی نقاشانه در آثارشان بازتاب دهند. هنر نقاشیخط سوار بر موجی است كه به سمت جلو حركت می‌كند و رو به پیشرفت است ولی هنوز گرد و غباری روی آن ننشسته، گرچه حراج‌های بین‌المللی اتفاق میمون و مباركی است اما اقبالی كه نقاشیخط در این حراجی‌ها پیدا كرده موجب شده است بسیاری با نگاه صرف اقتصادی پا به این عرصه بگذارند و این روزها تشخیص سره از ناسره سخت شده است اما به یقین بزودی آنها كه فهم درستی از خوشنویسی ندارند و خط را به تزئین و سرسری در نقاشیخط جای می‌دهند به حاشیه می‌روند و هنر اینان هنر ماندگاری نیست. گذر زمان باعث زدودن گرد و غبار از روی نقاشیخط می‌شود و هنری ناب و بدون هرگونه آلودگی در معرض دید قرار می‌گیرد، قضاوت را باید به دست زمان سپرد.

وقتی جوانان هنرنمایی می‌كنند
هنر خوشنویسی در تمام دوران‌ها در خدمت نگارش آیات قرآن، اسماء الحسنی، احادیث و ادبیات و اشعار بزرگان بوده است. پس از آن نقاشیخط كه باز هم روح معنوی خوشنویسی در این آثار نیز حلول كرده و نقاشیخط‌ها هم ماهیت معنوی دارد در الله‌های زیبای سید محمد احصایی و آثار نصرالله افجه‌ای روح معنوی مفاهیم قرآنی در تابلوهایشان جریان دارد.
نقاشیخط پس از انقلاب با اقبال زیادی از سوی هنرمندان و جوانان مواجه شد و موج عمده جوانان به هنر نقاشیخط روی آوردند و حتی در آثار انتزاعی و اكسپرسیونیست هم نشانه‌ها دستمایه ها و فرم‌های خط فارسی نمایان شد.
نسل احصایی و افجه‌ای مقید به اسلوب و اصول خوشنویسی هستند و تمامی نكات را مو به مو رعایت می‌كنند و گاه در آثاری از آنها قدرت چرخان قلم چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌كند. در تابلوهای جوان‌تر‌ها عملا خط در خدمت تصویر است و خط در زمینه و گاهی حتی پیش‌زمینه تصویر به كار گرفته می‌شود. خوشنویسی در تابلوهای نقاشیخط بخشی از نقاشی است و روند امروز تفكرات جوانان را روی تریبون بوم و قلم‌مو با شناسه‌ای از هویت ملی و قومی ایرانی به ارمغان می‌آورد.از آنجا كه هنرمندان نوین از دشواری خط و ناخوانایی آن واهمه ندارند جسورانه و بی‌دریغ از هنر خوشنویسی و اقلام قدیم برای پیشبرد اهداف و خلق آثارشان هنرمندانه بهره برده‌اند.
استفاده از تكنیك‌های ساده از قلم نی و مركب گرفته تا قلم‌مو و رنگ و روغن و حتی امروزه كامپیوتر و دیجیتال آرت هیچ یك از اینها خط سنتی و خوشنویسی را با هنر مدرن در تضاد قرار نداده و با قابلیت‌های بالای خطوط سنتی با همه قواعد محكمش فرصت همزیستی خوشنویسی با فناوری و هنری معاصر را به بهترین وجهی ایجاد كرده است.
شهین فرتوزی